Tin tứcTrong một thế giới nơi mọi thứ diễn ra gấp gáp, thực phẩm siêu chế biến (ultra-processed foods – UPFs) xuất hiện như một giải pháp tiện lợi: chỉ cần vài phút hâm nóng, ăn ngay tại chỗ, ngon miệng, dễ bảo quản. Tuy nhiên, ngày càng nhiều nghiên cứu cho thấy sự tiện lợi ấy đang đánh đổi bằng sức khỏe, tuổi thọ và chất lượng sống của con người.
Thực phẩm siêu chế biến: Từ “ăn cho nhanh” đến “lão hóa sớm”
Một nghiên cứu năm 2024 từ Đại học Monash (Úc) công bố trên American Journal of Clinical Nutrition cho thấy: chỉ cần tăng thêm 200 kcal/ngày từ thực phẩm siêu chế biến, tuổi sinh học của cơ thể có thể “già đi” hơn 2 tháng so với tuổi thật – ngay cả khi chế độ ăn nhìn chung vẫn lành mạnh và năng lượng tổng thể không thay đổi đáng kể.
Khái niệm UPFs trong phân loại thực phẩm NOVA được định nghĩa là những thực phẩm được chế biến công nghiệp cao độ, chứa các chất phụ gia tổng hợp không thường xuất hiện trong nhà bếp: chất làm đặc, tạo màu, tăng vị, bảo quản… Ví dụ: mì gói, xúc xích, snack, nước ngọt, ngũ cốc ăn liền, bánh quy, thực phẩm ăn liền đóng gói, v.v.
Bằng chứng ngày càng rõ: ăn nhiều thực phẩm siêu chế biến – sống ngắn hơn
Nghiên cứu công bố năm 2023 trên BMJ theo dõi hơn 240.000 người tại 9 quốc gia đã cho thấy: cứ mỗi 10% tăng thêm năng lượng từ UPFs, nguy cơ tử vong sớm tăng khoảng 15%.
Cùng năm, nhóm nghiên cứu tại Đại học São Paulo (Brazil) phân tích dữ liệu quốc gia Anh và ước tính: mỗi năm, hơn 18.000 ca tử vong sớm ở độ tuổi 30–69 có liên quan đến tiêu thụ UPFs cao.
Không dừng lại ở tuổi thọ, UPFs được chứng minh liên quan đến nhiều nhóm bệnh mãn tính phổ biến:
- Tiểu đường type 2: Một tổng phân tích năm 2023 (meta-analysis) dựa trên gần 700.000 người cho thấy, nhóm ăn nhiều UPFs có nguy cơ mắc tiểu đường tăng 24%. Cứ mỗi 10% tăng khẩu phần UPFs, nguy cơ tiểu đường tăng thêm 13%.
- Bệnh tim mạch: Theo một nghiên cứu tổng hợp trên Lancet, người tiêu thụ UPFs thường xuyên có nguy cơ mắc bệnh mạch vành tăng 17% và đột quỵ tăng gần 13%.
- Ung thư: Công bố năm 2023 trên eClinicalMedicine, nghiên cứu theo dõi 200.000 người tại Anh ghi nhận: 10% khẩu phần UPFs tăng thêm tương ứng nguy cơ mắc ung thư đại trực tràng và vú cao hơn 10–12%.
- Rối loạn tinh thần và sa sút trí tuệ: Nghiên cứu đăng trên JAMA Neurology cảnh báo, ăn nhiều thực phẩm siêu chế biến có thể làm tăng nguy cơ trầm cảm nặng (tăng 44%) và ảnh hưởng tiêu cực đến khả năng nhận thức. Một nghiên cứu khác từ Harvard theo dõi 30 năm cho thấy: chế độ ăn nhiều UPFs có liên hệ với nguy cơ cao mắc bệnh Alzheimer và Parkinson.
Vì sao thực phẩm siêu chế biến lại có hại?
Có nhiều cơ chế sinh học lý giải cho mối liên hệ này:
- Thành phần "rỗng" dinh dưỡng: UPFs thường giàu đường, muối, chất béo chuyển hóa nhưng lại thiếu xơ, protein, khoáng chất và vitamin thiết yếu. Điều này dễ gây thèm ăn, rối loạn đường huyết và chuyển hóa mỡ.
- Tác động đến hệ vi sinh đường ruột: Các phụ gia như chất nhũ hóa, bảo quản, tạo vị có thể làm mất cân bằng hệ vi khuẩn đường ruột – vốn là trụ cột của miễn dịch và chuyển hóa.
- Phản ứng viêm toàn thân và tổn thương tế bào: Chất phụ gia và sản phẩm phụ sinh ra trong chế biến công nghiệp (như acrylamide, nitrosamine...) có thể làm tăng phản ứng viêm, stress oxy hóa và tổn thương ADN, góp phần vào bệnh ung thư và thoái hóa thần kinh.
- Ảnh hưởng thần kinh – hành vi: Cấu trúc UPFs được thiết kế để tạo cảm giác khoái lạc, dẫn đến ăn quá mức mà không nhận biết no – tương tự cơ chế lệ thuộc thần kinh.
Không phải mọi thực phẩm chế biến đều xấu – vấn đề là mức độ
Điều quan trọng là phân biệt: không phải mọi thực phẩm chế biến đều độc hại. Thực phẩm chế biến ở mức độ nhẹ như sữa tiệt trùng, bánh mì nguyên cám, rau đông lạnh… vẫn có thể lành mạnh. Nguy cơ thực sự đến từ thực phẩm siêu chế biến, nơi chất lượng dinh dưỡng bị thay thế bởi “kỹ nghệ vị giác”.
Một số sản phẩm thịt thực vật (plant-based meat) nếu được sản xuất với công thức tối giản, kiểm soát phụ gia và giảm natri, có thể là lựa chọn thay thế hợp lý nếu người tiêu dùng biết đọc nhãn kỹ lưỡng.
Lựa chọn thông minh hơn cho sức khỏe dài lâu:·
- Ưu tiên thực phẩm tươi – ít qua chế biến: rau củ, trái cây, ngũ cốc nguyên hạt, đạm động vật tươi (không tẩm ướp sẵn), sữa chua không đường.
- Giảm dần thức ăn vặt đóng gói: thay thế bằng hạt, trái cây tươi, ngũ cốc nguyên cám tự nấu.
- Đọc nhãn thực phẩm: nếu danh sách thành phần có quá nhiều tên hóa học, phụ gia lạ, hàm lượng đường/natri cao – đó là dấu hiệu đỏ.
Thực phẩm siêu chế biến đang hiện diện quá sâu trong đời sống hiện đại – từ bữa sáng đến bữa tối. Chúng đem đến sự tiện lợi, nhưng cái giá là sức khỏe tổng thể và tuổi thọ bị xói mòn một cách âm thầm. Hàng chục nghiên cứu quốc tế trong những năm gần đây đã xác lập mối liên hệ chặt chẽ giữa UPFs với các bệnh mãn tính, tử vong sớm và suy giảm chất lượng sống.
Thay đổi thói quen ăn uống không phải là điều dễ dàng trong một thế giới bận rộn. Nhưng bắt đầu bằng những lựa chọn nhỏ – đọc nhãn, giảm snack, tăng rau củ – có thể giúp chúng ta “mua lại” những năm sống khỏe mạnh cho tương lai.
