Tin tứcTâm lý học gọi hiện tượng này là “đạo đức công khai khác với đạo đức cá nhân” – một dạng mâu thuẫn mà nhiều nghiên cứu đã chỉ ra từ lâu.
Năm 2008, các nhà nghiên cứu Jordan và Monin cho thấy những người hay “phô trương đạo đức” thực chất lại có xu hướng ích kỷ hơn khi không bị giám sát. Họ sử dụng chuẩn mực xã hội như công cụ để đạt lợi ích riêng và che giấu sự trống rỗng bên trong.
Vậy làm thế nào để nhận diện sớm kiểu người này? Dưới đây là 6 dấu hiệu thường gặp.
1. Tử tế có chọn lọc
Khi đứng trước người có quyền lực, họ thường tỏ ra lễ phép, nhẹ nhàng, khiến người đối diện cảm thấy dễ chịu. Nhưng với những người yếu thế hơn, thái độ lại thay đổi hoàn toàn: khinh thường, thiếu tôn trọng.
Tâm lý học xã hội gọi đây là “hiệu ứng địa vị”. Nghiên cứu của Susan Fiske (2010) chỉ ra rằng những người quá chú trọng đến vị thế thường thiếu đồng cảm, coi giá trị con người bằng lợi ích thay vì nhân phẩm.
2. Thường xuyên chỉ trích để bảo vệ cái tôi
Khi thấy người khác thành công, họ không lấy đó làm động lực mà lại cảm thấy bị đe dọa. Cách họ lựa chọn là chỉ trích, gièm pha để xoa dịu sự tự ti.
Thuyết so sánh xã hội của Leon Festinger (1954) giải thích rằng với những cá nhân có lòng tự trọng thấp, so sánh với người khác thường dẫn đến ghen tị. Ngược lại, người có nội lực sẽ biến thành công của người khác thành nguồn cảm hứng để tiến lên.
3. Thích buôn chuyện, gieo rắc tin đồn
Nhiều người đạo đức giả coi việc nói xấu là thói quen. Nghiên cứu của Robbins và Karan (2019) cho thấy hành vi này gắn liền với sự lo âu và tự ti. Việc hạ thấp người khác giúp họ tạm thời cảm thấy mình nổi bật hơn.
Trong khi đó, người chân thành có thể góp ý thẳng thắn, nhưng không dùng ngôn từ để bôi nhọ hay hạ nhục.
4. Giúp đỡ có điều kiện
Họ chỉ xuất hiện khi hành động mang lại lợi ích: tiền bạc, danh tiếng hoặc quyền lực. Nếu không có lợi ích, họ thường lảng tránh.
Nghiên cứu của Batson (1991) cho thấy chỉ có lòng trắc ẩn thật sự mới tạo nên hành vi giúp đỡ vô điều kiện. Khi thiếu vắng sự đồng cảm, sự giúp đỡ chỉ còn là một hình thức trao đổi.
5. Khao khát được ngưỡng mộ
Một thành quả nhỏ cũng được họ phóng đại, tìm cách khoe khoang để thu hút sự chú ý. Nghiên cứu của Campbell và Foster (2007) về chủ nghĩa ái kỷ cho thấy, những người quá phụ thuộc vào sự công nhận bên ngoài thường đánh mất kết nối với giá trị thật của bản thân.
Người tử tế thường chỉ quan tâm đến những người thân yêu, chứ không tìm kiếm ánh nhìn tán thưởng từ đám đông.
6. Lời hứa nhiều hơn hành động
Họ có xu hướng hứa hẹn dồn dập, nhưng khi thực tế đòi hỏi thì dễ dàng bỏ cuộc. Đây là dạng “ảo tưởng đạo đức”, tạo dựng hình ảnh đẹp để che giấu sự bất lực.
Theo Baumeister (2001), những người hay khoe khoang thường thiếu kiên nhẫn và khả năng tự kiểm soát, trong khi người chân thành ít hứa nhưng đã hứa thì nỗ lực thực hiện đến cùng.
Các nhà khoa học Christakis và Fowler (2009) từng nhấn mạnh: con người thường trở thành “trung bình cộng” của những người mà họ gắn bó. Khi ở cạnh kẻ đạo đức giả quá lâu, sự tiêu cực sẽ ngấm dần vào tâm trí.
Giải pháp là chọn lọc mối quan hệ. Ở bên những người chân thành, bạn sẽ nhận được sự tin tưởng và năng lượng tích cực. Họ không cần nói lời hoa mỹ hay khoe khoang, mà chứng minh bằng hành động nhỏ bé nhưng bền bỉ. Chính sự chân thành ấy mới là “dưỡng chất tinh thần”, giúp con người trưởng thành thay vì bị bào mòn bởi thói giả tạo.
