Tin tứcNhững ngày gần đây, dịch bệnh Chikungunya đang bùng phát mạnh tại nhiều quốc gia, gây ra những cơn sốt kéo dài, đau nhức khớp dai dẳng và nguy cơ biến chứng nguy hiểm. Mặc dù chưa ghi nhận ca bệnh trong nước, nhưng với đặc điểm khí hậu nhiệt đới và sự hiện diện của muỗi truyền bệnh, Việt Nam không nằm ngoài nguy cơ bị xâm nhập.
Để giải đáp những câu hỏi này, Y Talk đã có buổi trao đổi với Bác sĩ Chuyên khoa II, Thầy Thuốc Ưu Tú Nguyễn Minh Tiến, người có nhiều năm kinh nghiệm trong công tác khám, điều trị và phòng chống các bệnh truyền nhiễm.
Bác sĩ có thể chia sẻ rõ hơn về tình hình dịch bệnh Chikungunya hiện nay?
Tên gọi Chikungunya bắt nguồn từ ngôn ngữ địa phương ở khu vực Đông Phi. Trong tiếng Makonde, từ này có nghĩa là “co quắp” hoặc “khom lưng” – mô tả dáng đi lom khom, khó khăn của người bệnh do bị đau khớp nghiêm trọng. Đây cũng là triệu chứng nổi bật của bệnh, bên cạnh sốt cao.
Thực chất, Chikungunya là bệnh truyền nhiễm cấp tính do virus Chikungunya gây ra. Loại virus này thuộc họ Togaviridae, chi Alphavirus – có họ hàng gần với virus gây bệnh sốt vàng da, Zika, và sốt xuất huyết Dengue.
Trong khi đó, một số virus khác như Rubella thuộc chi Rubivirus. Tất cả các virus này đều nằm trong nhóm arbovirus – tức là các loại virus lây truyền qua côn trùng trung gian, chủ yếu là muỗi.
Nhiều người thường nhầm lẫn Chikungunya chính là sốt xuất huyết. Bác sĩ có thể cho biết vì sao lại có sự nhầm lẫn này?
Bởi vì bệnh Chikungunya cũng gây sốt, đau nhức cơ, nhức mỏi toàn thân, nhức đầu – những biểu hiện ban đầu rất giống với sốt xuất huyết. Trong 2–3 ngày đầu, triệu chứng của hai bệnh này gần như trùng nhau, thậm chí xét nghiệm còn thấy tiểu cầu giảm.
Tuy nhiên, sốt xuất huyết có một đặc trưng quan trọng là tình trạng cô đặc máu do thất thoát huyết tương. Khi đó, chỉ số dung tích hồng cầu (HCT) sẽ tăng. Ở bệnh Chikungunya, chỉ số này không tăng.
Dù vậy, Chikungunya cũng có thể gây ra các biến chứng xuất huyết và tổn thương cơ quan như gan, não, thận; rối loạn đông máu; hoặc tiểu cầu giảm, nên đôi khi vẫn khiến người bệnh và thậm chí nhân viên y tế nhầm lẫn. Điểm khác biệt rõ ràng nhất là Chikungunya không có tình trạng thất thoát huyết tương – dấu hiệu điển hình của sốt xuất huyết.
Các biến chứng của bệnh Chikungunya hiện nay?
Biến chứng của bệnh Chikungunya có thể rất nguy hiểm. Bệnh có thể gây viêm não, viêm màng não, dẫn đến hôn mê hoặc co giật. Ngoài ra, virus còn có thể gây tổn thương gan, hủy tế bào gan, dẫn đến suy gan và hôn mê gan; tổn thương thận gây suy thận cấp; hoặc gây suy hô hấp.
Suy hô hấp có thể xuất phát từ yếu hoặc liệt cơ hô hấp, tổn thương phổi, hoặc tổn thương não làm mất khả năng điều khiển hoạt động hô hấp. Trong những trường hợp nặng, người bệnh có thể tử vong.
Đặc biệt, nguy cơ cao xảy ra ở người lớn tuổi có bệnh nền và trẻ sơ sinh. Một số nghiên cứu ghi nhận khả năng mẹ truyền virus Chikungunya cho con trong giai đoạn cuối thai kỳ. Tác nhân gây bệnh là muỗi vằn Aedes aegypti hoặc Aedes albopictus – cũng chính là các loài muỗi truyền bệnh sốt xuất huyết và Zika.
Với tình hình hiện nay, khả năng virus Chikungunya xâm nhập vào Việt Nam cao không, và mức độ nguy hiểm của nó thực sự như thế nào?
Tại Việt Nam, bệnh Chikungunya thực tế đã được ghi nhận từ khoảng thập niên 2010. Một số nghiên cứu đã được công bố trên các tạp chí quốc tế. Chẳng hạn, một nghiên cứu giai đoạn 2017–2019 do Viện Pasteur phối hợp với các nhà khoa học Nhật Bản thực hiện đã tiến hành lấy mẫu máu của 1.083 người nghi nhiễm bệnh tại 31 tỉnh, thành trên cả nước.
Kết quả cho thấy:
- Nhiễm cấp tính (xét nghiệm IgM dương tính): 15,9%.
- Đã từng nhiễm (IgG dương tính): 20,1%.
- Phát hiện vật liệu di truyền của virus (RT-PCR dương tính): 27,7%.
Điều này chứng tỏ virus Chikungunya đã lưu hành trong cộng đồng Việt Nam. Tuy nhiên, khả năng phát hiện còn hạn chế do chưa có hệ thống giám sát chuyên biệt và liên tục, chủ yếu phát hiện thông qua các điểm giám sát trọng điểm hoặc khi nghi ngờ dịch bệnh.
Nghiên cứu cũng cho thấy bệnh gặp ở nhiều nhóm tuổi, từ trẻ nhỏ đến người lớn, và tỷ lệ dương tính ở miền Nam cao hơn miền Bắc (35,9% so với 21,9%).
Mặc dù virus này đang lưu hành, mức độ trầm trọng nhìn chung không cao như sốt xuất huyết. Tuy vậy, cần cảnh giác: những trường hợp bệnh nhân có biểu hiện sốt, triệu chứng giống sốt xuất huyết nhưng kết quả xét nghiệm âm tính với các chỉ số đặc hiệu của Dengue (như NS1, kháng thể IgM/IgG, PCR Dengue) thì nên nghĩ đến khả năng nhiễm Chikungunya.
Cơ chế lây truyền này diễn ra như thế nào, và vì sao khí hậu nhiệt đới của Việt Nam lại tạo điều kiện để dịch bùng phát mạnh hơn?
Bệnh Chikungunya lây truyền chủ yếu qua muỗi vằn – cụ thể là hai loài Aedes aegypti và Aedes albopictus. Cả hai loài này cũng chính là tác nhân truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue. Tuy nhiên, nghiên cứu cho thấy virus Chikungunya phát triển thuận lợi hơn trong Aedes albopictus, trong khi Aedes aegypti thường liên quan nhiều hơn đến virus Dengue.
Cơ chế lây truyền tương tự sốt xuất huyết: muỗi hút máu từ người đang mang virus, sau đó truyền virus sang người khỏe mạnh khi đốt.
Khí hậu nhiệt đới nóng ẩm của Việt Nam tạo điều kiện lý tưởng cho muỗi phát triển, đặc biệt khi nhiệt độ ở mức 25–30°C và độ ẩm cao. Các nơi có nước đọng như chum, vại, máng xối, lốp xe cũ, gáo dừa, khay nước… là môi trường sinh sản lý tưởng cho muỗi. Độ ẩm cao không chỉ giúp trứng và bọ gậy phát triển nhanh hơn, mà còn kéo dài tuổi thọ của muỗi, làm tăng số lần chúng đốt người.
Ngoài yếu tố khí hậu, mật độ dân cư cao, đặc biệt ở đô thị và vùng nông thôn đông dân, cũng khiến muỗi dễ tìm thấy vật chủ. Thói quen trữ nước mà không đậy kín càng tạo điều kiện cho bọ gậy sinh sôi.
Bên cạnh đó, việc giao lưu đi lại – như du lịch, lao động, vận chuyển hàng hóa – cũng làm tăng nguy cơ lây lan. Muỗi có thể “đi nhờ” trên phương tiện vận chuyển hoặc trú ẩn trong hàng hóa, theo người di chuyển từ vùng dịch sang vùng chưa có dịch, rồi tiếp tục truyền bệnh tại nơi mới.
Tất cả những yếu tố này kết hợp lại làm cho nguy cơ bùng phát dịch Chikungunya tại Việt Nam cao hơn, đặc biệt khi điều kiện môi trường thuận lợi và công tác diệt muỗi chưa thể triệt để.
Chúng ta có thể chủ động phòng bệnh Chikungunya bằng những biện pháp nào?
Nguyên tắc phòng bệnh là diệt muỗi, diệt lăng quăng/bọ gậy, vì muỗi là tác nhân truyền bệnh.
Muỗi vằn thường sinh sản ở nước sạch bị ứ đọng – không phải nước bẩn, bùn lầy. Những nơi phổ biến có lăng quăng gồm: vỏ dừa, gáo dừa, vỏ xe cũ, máng xối, hộp nhựa, bình hoa, chén nước cúng, hoặc thậm chí khay nước của thú nuôi. Do đó, nguyên tắc “không có vật chứa nước đọng → không có bọ gậy → không có muỗi” là rất quan trọng.
Tuy nhiên, không thể diệt muỗi hoàn toàn, nên song song với đó, chúng ta cần bảo vệ bản thân khỏi bị muỗi đốt:
- Ngủ màn, kể cả ban ngày, vì muỗi vằn có thể đốt vào cả ban ngày và chập choạng tối.
- Mặc quần dài, áo tay dài, đặc biệt với trẻ em ở trường học – nơi muỗi thường trú dưới gầm bàn hoặc ghế.
- Dùng các biện pháp hỗ trợ như xịt muỗi, hương diệt muỗi, nuôi cá ăn bọ gậy…
Ngoài ra, nên phát quang bụi rậm, dọn vệ sinh nhà cửa định kỳ, dành ít nhất 15 phút mỗi tuần để kiểm tra và xử lý các ổ nước đọng quanh nhà.
Quan trọng hơn, nếu xuất hiện triệu chứng sốt cao, đau khớp (đặc biệt khi kèm theo các dấu hiệu giống sốt xuất huyết), cần đi khám sớm để được xét nghiệm và chẩn đoán chính xác. Bác sĩ sẽ phân biệt Chikungunya với các bệnh khác và có kế hoạch điều trị phù hợp. Đồng thời, người bệnh cần chú ý các dấu hiệu cảnh báo nặng để tái khám kịp thời, tránh tình trạng biến chứng nguy hiểm.
Liệu bệnh Chikungunya thường gây sốt cao, và khi uống thuốc hạ sốt thì nhiệt độ vẫn không giảm?
Thực ra, khi uống thuốc hạ sốt, nhiệt độ cơ thể vẫn có thể giảm, nhưng thường sẽ sốt trở lại sau một thời gian ngắn. Vì vậy, ngoài việc dùng thuốc theo hướng dẫn, người bệnh cần uống nhiều nước, nghỉ ngơi hợp lý và ăn uống đầy đủ dinh dưỡng để hỗ trợ cơ thể chống lại virus.
Bệnh nhân thường cảm thấy mệt mỏi, chán ăn, nhưng nên cố gắng ăn các món mềm, dễ tiêu, giàu chất dinh dưỡng để tăng cường sức đề kháng và giúp quá trình hồi phục nhanh hơn.
Cả ba bệnh Chikungunya, sốt xuất huyết Dengue và Zika đều lây truyền qua muỗi. Nhiều người băn khoăn không biết cách phân biệt chúng. Bác sĩ có thể so sánh ngắn gọn để giúp mọi người nhận biết nhanh và chính xác nhất?
Ba bệnh sốt xuất huyết Dengue, Chikungunya và Zika đều lây qua muỗi Aedes, và những ngày đầu thường giống nhau: sốt, đau mỏi, chán ăn. Điểm phân biệt chính là:
- Sốt xuất huyết Dengue: Sau 3 ngày, bắt đầu có dấu hiệu xuất huyết, chấm đỏ dưới da, chảy máu mũi, chảy máu chân răng, hoặc ói ra máu, đi cầu phân đen. Dễ gặp ở vùng da mỏng, ít tiếp xúc ánh sáng. Có thể kèm rối loạn đông máu, nguy hiểm nếu không điều trị kịp.
- Chikungunya: Ngoài sốt, bệnh nhân đau khớp và đau cơ rất dữ dội, có thể kéo dài nhiều tuần, thậm chí nhiều tháng, khiến đi lại khó khăn. Đây là dấu hiệu rất đặc trưng.
- Zika: Thường nhẹ hơn, có thể chỉ sốt nhẹ hoặc không sốt. Dễ gặp ban đỏ toàn thân, viêm kết mạc, ngứa. Đặc biệt nguy hiểm cho phụ nữ mang thai vì có thể gây dị tật đầu nhỏ ở thai nhi.
Nếu khó phân biệt, bác sĩ sẽ chỉ định xét nghiệm: test nhanh Dengue, xét nghiệm PCR tìm virus Chikungunya hoặc Zika. Quan trọng là khi có sốt cao hoặc dấu hiệu xuất huyết, đau khớp nặng, hay ban đỏ kèm viêm mắt cần đi khám sớm để chẩn đoán và điều trị kịp thời.
Đối với bệnh Chikungunya, ở thời điểm hiện tại chúng ta đã có vắc-xin phòng ngừa hay phác đồ điều trị đặc hiệu nào chưa, thưa bác sĩ?
Hiện nay, đối với bệnh Chikungunya, chúng ta vẫn chưa có thuốc điều trị đặc hiệu. Phác đồ điều trị chủ yếu là điều trị triệu chứng, ví dụ như nghỉ ngơi, uống nhiều nước, hạ sốt bằng Paracetamol – đây là thuốc an toàn nhất. Trong một số trường hợp có thể cân nhắc dùng thuốc kháng viêm không steroid, nhưng tuyệt đối không dùng ở trẻ em hoặc bệnh nhân sốt xuất huyết vì nguy cơ gây xuất huyết tiêu hóa.
Người bệnh cũng cần chú ý không lạm dụng Paracetamol vì có thể gây tổn thương gan – đặc biệt khi bản thân bệnh có thể ảnh hưởng gan. Nguyên tắc là chỉ uống khi sốt từ 38,5°C trở lên, mỗi liều cách nhau tối thiểu 4–6 tiếng, tối đa 4–6 liều/ngày. Bên cạnh thuốc, có thể áp dụng các biện pháp hỗ trợ hạ nhiệt như mặc đồ thoáng, lau mát ở trán, bẹn, nách, uống đủ nước.
Về vắc-xin, hiện thế giới mới có một loại được FDA Mỹ cấp phép, phát triển tại Áo. Ấn Độ cũng đang thử nghiệm vắc-xin ở giai đoạn 3 nhưng chưa được triển khai rộng rãi. Tại Việt Nam hiện vẫn chưa có vắc-xin phòng bệnh này.